SIG in Beeld. Deel 6: hoofdpijn
Door: Marjan Sepers en Rowina de Bas
In haar eigen omgeving zag Astrid Rijkes, coördinator van de SIG Hoofdpijn, wat de impact is van hoofdpijn op het dagelijks leven. “Vaak zegt de arts: ‘er is niks aan te doen’. Daar heb ik me nooit bij neer kunnen leggen. Je kunt hooguit zeggen: “ik kan er niks aan doen.””
Astrid Rijkes heeft weinig nodig om op te warmen in een rumoerige hotelbar op een koude avond in januari, met de sneeuw nog aan haar schoenen. Zij raakt niet uitgepraat over haar werk met hoofdpijnpatiënten en het is zichtbaar dat ze warm loopt voor deze doelgroep. “Om als psycholoog patiënten met hoofdpijn of andere pijnklachten te kunnen behandelen, moet je er echt affiniteit mee hebben. Ook is het belangrijk dat je door meerdere brillen kunt kijken. Naast de psychologische factoren moet de psycholoog oog voor- en kennis hebben van de fysieke en sociale aspecten. De psycholoog is een soort detective die zoekt naar de aangrijpingspunten om mensen verder te helpen.”
Aan de hand van het biopsychosociale pijnmodel legt Astrid uit hoe de verschillende factoren op elkaar kunnen inwerken. “Stress heeft een negatieve invloed op het lichaam. Pijn is een van de manieren waarop een disbalans zich in het lichaam kan uiten. En stemming beïnvloedt de draaglijkheid van de pijn en de wijze waarop mensen met de pijn omgaan. Andersom is het hebben van pijn weer van negatieve invloed op de stemming. Ook karaktertrekken, zoals een neiging tot perfectionisme en het stellen van hoge eisen, dragen vaak bij aan het in stand houden van de pijn. Een goed steunend sociaal netwerk geeft juist weer tegenwicht aan de pijn.” Astrid maakt hiermee duidelijk dat de toepassing van EMDR bij hoofdpijn vraagt om een geïntegreerde aanpak.
Geïntegreerde EMDR
‘Geïntegreerde EMDR’, ook wel Integrated EMDR of I-EMDR genoemd, bestaat onder andere uit een combinatie van het EMDR basisprotocol, het pijnprotocol en een specifiek hoofdpijnprotocol. De grondlegger van het hoofdpijnprotocol is Steven Marcus. Hij combineerde EMDR met een aantal andere technieken gericht op het verminderen van de hoofdpijn. Francine Shapiro stelde voor om de aanpak I-EMDR te noemen. De SIG Hoofdpijn heeft het protocol van Marcus en andere werkdocumenten naar het Nederlands vertaald en verder verfijnd en uitgebreid.
“Geïntegreerde EMDR is het hele pakket, van intake tot casusconceptualisatie, de verschillende protocollen en speciale technieken”, benadrukt Astrid. “Ook psycho-educatie, cognitieve gedragstherapie en een uitgebreide hoofdpijnintake, maken onderdeel uit van deze methode. In de hoofdpijnintake gaan we na welke medische onderzoeken en behandelingen iemand al gehad heeft. We brengen de triggers van de hoofdpijn in kaart, zoals bepaalde voedingsstoffen, slaappatronen, het gebruik van medicatie, koffie, alcohol e.d. We vragen mensen om hun hoofdpijnklachten te registreren. Soms is hoofdpijn gekoppeld aan een specifieke, al dan niet traumatische gebeurtenis. Dat kan een belangrijk aanknopingspunt zijn voor EMDR, maar het hoeft niet te betekenen dat de hoofdpijn daarna ook voldoende afneemt. Vaak moet je toch meerdere factoren behandelen.”
Tijdens de behandeling wordt de hoofdpijnscore bijgehouden op een schaal van 0 tot 10. Het basisprotocol, pijnprotocol en het hoofdpijnprotocol zijn te combineren. Astrid legt uit hoe: “Het basisprotocol kun je gebruiken als er een specifieke ervaring ten grondslag ligt aan de hoofdpijn. Als tijdens de EMDR hoofdpijn opkomt en toeneemt naar een 5 of hoger, schakelt de behandelaar over naar de technieken van Steven Marcus uit het hoofdpijnprotocol. De interventie wordt dan ingezet als interweave. De technieken zijn bijzonder omdat ze gericht zijn op het afnemen van acute hoofdpijn. We gebruiken hiervoor speciale ademhalingstechnieken, craniale compressie en oogbewegingen. Dat compressie op speciale punten werkt, zie je ook bij mensen die zelf drukken op plekken waar ze pijn hebben. Als er drukprikkels worden gegeven, laat het ruggenmerg minder pijnprikkels door. Binnen de SIG zijn we nieuwsgierig naar de werkzaamheid en effectiviteit van de technieken en de verschillende combinaties. Wat werkt nou wanneer het beste en waarom?”
Een onderzoek van Marcus in 2008 wees uit dat zijn geïntegreerde EMDR-aanpak, snel en effectief werkt bij mensen met migraine. 85 procent van de 43 mensen in de onderzoeksgroep met acute migraine, was binnen een uur hoofdpijnvrij. De controlegroep kreeg reguliere pijnmedicatie. Na anderhalf uur was maar 5 procent van de controlegroep hoofdpijnvrij en na tien uur was dat 55 procent. Met I-EMDR verliep het herstel dus sneller.
Ook in de praktijk zien Astrid en haar mede-SIG-leden dat de methode werkt. “Bij een groot deel van de behandelde patiënten neemt de hoofdpijn aanzienlijk af. Soms verdwijnt het helemaal. Ook vermindert de gevoeligheid voor de triggers van een hoofdpijnaanval, zoals fel licht, vaak. De behandeling heeft natuurlijk niet bij iedereen spectaculaire resultaten en we zeggen ook tegen cliënten dat we niks kunnen garanderen. Het is een relatief jonge methode, maar de resultaten zijn veelbelovend. Het effect houdt aan op de langere termijn, mensen kunnen weer werken en medicatie is niet meer nodig of kan flink gereduceerd worden. De methoden en technieken hebben dus een toegevoegde waarde voor EMDR. Langer bestaande behandelmethoden zoals de cognitieve gedragstherapie zijn vooral gericht op het leren omgaan met de pijn. Die zijn beslist heel waardevol. Het geïntegreerde EMDR-model biedt veel meer directe mogelijkheden om de pijn zelf te verminderen qua intensiteit, duur en frequentie.”
Om de geïntegreerde EMDR-aanpak te kunnen toepassen, is het noodzakelijk dat de behandelaar deskundig is op het gebied van aanhoudende hoofdpijnklachten en weet wanneer hij of zij moet doorverwijzen. Astrid maakt dit duidelijk aan de hand van een casus: “Ik heb een man behandeld die zware dagelijkse migraineaanvallen ontwikkelde na een klap op zijn hoofd. De artsen konden niets vinden en hij had alle mogelijke behandelvormen geprobeerd, zonder resultaat. Hij kwam bij mij als een soort laatste hoop. Tijdens de behandeling kreeg hij hevige, acute toename van de hoofdpijn. Zijn reacties op de verschillende interventies waren zeer ongewoon. Ik heb deze man vrij snel doorverwezen naar een kliniek voor Niet-Aangeboren Hersenletsel. Daar bleek uit onderzoeken dat hij toch NAH had. Door kennis en ervaring leer je het onderscheid te maken tussen gewone en ongewone reacties tijdens de EMDR-behandeling.”
SIG Hoofdpijn
De SIG Hoofdpijn heeft als doel de behandeling van hoofdpijnpatiënten met behulp van geïntegreerde EMDR te verbeteren en breder toegankelijk te maken. Daarvoor is het nodig om meer inzicht te krijgen in de werkzame factoren. De SIG verzamelt momenteel gegevens over de geïntegreerde EMDR-behandelingen om aanknopingspunten te vinden voor verder onderzoek.
De groep bestaat momenteel uit 16 deelnemers en komt drie keer per jaar bij elkaar voor overleg. Er is regelmatig contact tussen de SIG-leden onderling bij vragen omtrent een casus. Er wordt gekeken naar de mogelijkheid om ook regionale intervisies te organiseren, voor een frequentere uitwisseling. Half mei zal Astrid Rijkes een training I-EMDR verzorgen waaraan VEN-leden die de vervolgcursus hebben gedaan kunnen deelnemen. VEN-leden die zich willen aansluiten bij de SIG dienen wel de EMDR-vervolgcursus en een training in geïntegreerde EMDR te hebben gevolgd. Daarnaast zijn ze daadwerkelijk actief met hoofdpijnbehandeling en zijn zij in staat om regelmatig de SIG-bijeenkomsten bij te wonen.
Geïnteresseerden kunnen contact opnemen met de coördinatoren Astrid Rijkes (deruimte.ppg@kpnmail.nl) of Coosje Hordijk (hordijkc@mzh.nl).
Literatuur
Marcus, Steven V. (2008) Phase 1 of Integrated EMDR. An Abortive Treatment for Migraine Headaches
Roos, Carlijn de en Sandra Veenstra (2008) EMDR bij chronische pijn In: Praktijkboek EMDR. Casusconceptualistatie bij specifieke patiëntengroepen