Beantwoord door: Liesbeth Mevissen
Ik heb een vraag gekregen van een ex-cliënt. Het gaat
om hun verstandelijk gehandicapte dochter van achttien
jaar, die al enkele jaren geleden seksueel misbruikt
is door de taxichauffeur, die haar heen en weer naar het
dagverblijf bracht. De ouders denken dat EMDR op dit
moment goed zou zijn. Het IQ van het meisje is ongeveer
30, en ze weet het verschil tussen gisteren en morgen
bijvoorbeeld niet. Ik heb wel ervaring met EMDR met
kinderen en EMDR bij pre-verbaal trauma, maar geen ervaring
met hulpverlening aan mensen met een dergelijk
laag IQ, sowieso niet, maar zeker dus niet met EMDR.
Het meisje vertelde dat hij een ‘telspelletje’ met haar
deed, waarbij ze geblinddoekt werd. Dan deed hij eerst
een vinger in haar mond, daarna twee, dan …., en uiteindelijk
zijn penis. Hij instrueerde haar over wat ze moest
doen, en als ze het goed deed kon ze een dropje verdienen.
Het is waarschijnlijk meerdere malen gebeurd.
Er zijn gesprekken geweest met een psycholoog, gericht
op het stimuleren van de communicatie over het misbruik
en het ‘ont-schuldigen’ van het meisje. De klachten
(vooral slecht slapen en nachtmerries) verbeterden.
Omdat hij overbelasting vreesde, is hij niet met EMDR
gestart en is de behandeling afgesloten.
Sinds een vakantie in de Efteling twee jaar geleden zijn
de slaapproblemen langzaamaan weer toegenomen.
Ze slaapt redelijk vlot in maar wordt wakker, moet dan
vreselijk huilen en zegt dat ze aan X – de chauffeur die
haar misbruikte – moet denken. Op dit moment gebeurt
dit elke nacht. Ook overdag begint ze er vaak over en
daarbij valt het de ouders op dat ze er anders over praat
dan voorheen. Ze kunnen moeilijk uitleggen hoe anders,
maar het klinkt als uitgebreider en meer coherent. Cognitief
lijkt ze op dit moment te groeien.
Een trigger voor het opleven van de slaapproblemen en
de herinneringen kunnen haar ouders niet bedenken. Ze
hebben de volgende bedenkingen en vragen:
• Ze lijkt er graag over te praten en begint er soms te
pas en te onpas over: is het een vorm van aandacht
vragen, of is ze toe aan verwerking op een ander niveau?
• Ze is zeer beïnvloedbaar en ontwikkelt heel snel gewoontes:
koppelt ze wakker worden aan praten over
X? Hebben haar ouders dat onbedoeld bekrachtigd?
Echter: het grote verdriet dat ze dan laat zien is bijzonder,
omdat ze bijna nooit huilt.
• Zijn er andere spanningen of problemen die haar een
vervelend gevoel geven en is praten over X haar manier
geworden om hulp te vragen als ze het moeilijk
heeft?
Verder zit ze (met het cognitieve niveau van een ongeveer
vijfjarige) volop in de puberteit. Nadat ze het verhaal
over X heeft verteld, is ze erg bezig met jongens
en mannen en ze is onbegrensd (en nog steeds naïef) in
het uiten van haar affectie. Ze benoemt haar gevoelens
als verliefdheid en ze is op meerdere jongens tegelijk
verliefd. Ze geniet daarvan en dit uit ze in handelen ten
opzichte van deze jongens en in praten tegen anderen.
Ze heeft een tijdje geleden meegedaan aan een cursus
over seksualiteit. De informatie over grenzen aangeven
lijkt binnengekomen te zijn, en ze kan heel duidelijk zijn,
als ze vindt dat iemand te dichtbij komt. Aan de andere
kant blijft ze heel ‘kroelerig’ en aanhalig ten opzichte van
jongens en mannen die ze leuk vindt, en daarin lijkt ze
geen grenzen te voelen en geen angst of gêne te kennen.
Als haar aanhaligheid beantwoord wordt, is haar
reactie onvoorspelbaar en is het ofwel paniek, ofwel
genieten. Het is de ouders niet helemaal duidelijk waar
voor haar de grens ligt, maar die lijkt te liggen bij al dan
niet controle hebben. Strak vastgehouden worden levert
paniek op, van zoenen geniet ze.
Haar ouders vertellen dat ze ook zo maar ineens met
mij, als therapeut, zou kunnen gaan kroelen, als ze daar
zin in heeft. Enerzijds vinden de ouders deze puurheid
mooi, anderzijds staan ze angsten uit over wat dit bij de
jongens op kan roepen en hoe dit zich zou kunnen ontwikkelen.
Overigens is sinds ongeveer een half jaar haar
moeder erachter gekomen dat ze haar eigen lijf heeft
ontdekt en dat ze waarschijnlijk masturbeert.
Volgende week zie ik het meisje, samen met haar moeder.
Ik heb de afspraak met de ouders gemaakt dat we
beginnen met praten over andere dingen in haar leven:
dingen die goed gaan, dingen die minder goed gaan en
dingen waar zij over wil praten. Bij dit laatste zit waarschijnlijk
het misbruik. Er is in ieder geval geen sprake
van vermijding, mogelijk wel van counterfobisch gedrag?
Haar ouders hebben al aan haar uitgelegd dat ze
Meisje met een ernstige verstandelijke
beperking, dat is verkracht
Beantwoord door: Liesbeth Mevissen
60
hulp zoeken, omdat ze de laatste tijd weer zo vaak aan
X moet denken (daar was ze blij mee). Ze gaan nu ook
uitleggen dat we het daar zeker over gaan hebben, maar
dat zij en ik eerst kennis gaan maken, dat ik haar eerst
graag wat beter leer kennen en dat we daarna gaan
praten over wat ze mee heeft gemaakt met X. Dit heb
ik zo afgesproken om gepaste afstand en nabijheid in
de structuur duidelijk te maken. De ouders konden zich
hier helemaal in vinden. Ze verwachten dat hun dochter
goed haar zegje kan doen. Haar moeder fungeert als tolk
en zal inspringen zodra ze merkt dat ik te ingewikkeld
praat, haar verkeerd begrijp, of als er een misverstand
ontstaat.
Een van de vragen die ik in mijn achterhoofd heb is of de
chauffeur haar gepaaid, gekroeld en haar fijne gevoelens
gegeven heeft (zonder zoenen) voordat hij haar oraal penetreerde
(en haar daarbij vasthield)? In dat geval zou
haar oplevende seksualiteit de herinneringen aan de
positieve ervaringen met deze man getriggerd kunnen
hebben.
Graag hoor ik je gedachten, vragen, opmerkingen en
suggesties, zodat ik die mee kan nemen in het komende
gesprek.
Antwoord
Mijn ervaring is dat je niet veel tijd hoeft te besteden
aan het opbouwen van een therapeutische relatie als je
werkt met EMDR. Deze patiënt zal zich bovendien veilig
genoeg kunnen voelen door de aanwezigheid van haar
moeder. Bovendien is het meer een kwestie van doen,
dan van praten. Beginnen met een gesprekje over dingen
die goed gaan en leuk zijn, lijkt me een prima idee. Gebruik
het kinderprotocol met de aanpassingen voor vijfjarigen.
Mocht dat nog te moeilijk zijn, dan kun je alsnog
met de verhalenmethode gaan werken.
Wat haar seksuele ontwikkeling betreft: bij mensen met
een verstandelijke beperking loopt de lichamelijke ontwikkeling
per definitie niet synchroon met de cognitieve
en sociaal-emotionele ontwikkeling. Houd in dit geval rekening
met het belevingsniveau van een kleuter. Op dat
niveau moet ze ook benaderd worden. Succes ermee!
Reactie
Vandaag heb ik het eerste gesprek gehad met het meisje
en haar moeder. De kennismaking verliep prettig en
goed. Haar non-verbale communicatie is zo transparant
dat het heel makkelijk is om aan te sluiten, zowel bij haar
trots als bij haar onzekerheden. Met trots zingt ze het
begin van een lied uit de ‘Kleine Zeemeermin’, met de
daarbij behorende gebaren. Ze is gewend dit te doen terwijl
de film op staat, en ze viel stil na de eerste paar zinnen.
Ze hoopte dat haar moeder de film op haar mobiel
had staan, maar dat was niet zo. Dat gaf even wat spanning,
maar ze was ook heel snel weer op haar gemak,
toen verwoord werd dat alleen zingen veel moeilijker is
dan meezingen met iemand anders, of met een film. Ze
verkneukelde zich toen ik zei dat ik wel had kunnen zien
hoe goed ze kan zingen en toneelspelen.
Verbaal verdoezelt ze haar onzekerheden. Als ze onzeker
is (ook non-verbaal goed zichtbaar), herhaalt ze het
laatste dat gezegd is. Ze laat zich goed geruststellen en
bekrachtigen.
61
Ik heb nog een vraag: voor mij is het nog niet duidelijk
hoe vaak ze misbruikt is. Ik schat in dat het misbruik
meerdere keren op dezelfde manier heeft plaats gevonden,
maar niemand weet hoe vaak het is gebeurd en of
het steeds volgens het ‘telspel’ is verlopen. Is het van
belang om daar eerst zicht op te krijgen, of kan ik vragen
naar de nare herinnering aan X waar ze nu nog last van
heeft?
Antwoord
Mooie start! Waar ben je bang voor als je navraag doet?
Het is toch alleen maar goed als je emotionele lading
krijgt, en als de vraag te moeilijk is, merk je dat vanzelf.
Het gaat er uiteindelijk om dat je het nu nog aller-naarste
plaatje kunt vinden. Wees niet te voorzichtig. Het zijn
slechts herinneringen die nog de last veroorzaken. De
nare gebeurtenissen zijn al voorbij en bedenk alsjeblieft:
herinneringen verkrachten niet! Ik wens je succes en laat
je nog even horen hoe het verder is gegaan?
Reactie
Vorige week heb ik een start met EMDR gemaakt. Het
blijkt moeilijk voor het meisje om het verhaal te vertellen,
zoals het gebeurd is. Het is vermengd met wat er ‘s
nachts gebeurt als ze wakker wordt uit de nachtmerrie,
met coping die er niet is geweest (zoals ‘nee’ zeggen,
hem aan de kant duwen, de politie bellen, zeggen dat hij
het niet mag doen), met steunende en ontschuldigende
uitspraken van anderen, en met de afloop (namelijk dat
hij gestraft is en in de gevangenis zit). Dit blijft zo, ook na
enkele herhalingen van de uitleg over wat de bedoeling
is door zowel mij als haar moeder. Ik bedenk me, terwijl
ik dit mail, dat dit blijkbaar wel het verhaal is, zoals
zij het zich nu herinnert. Ik heb de opnames niet meer
nagekeken en weet nu dus even niet of ons doorvragen
geholpen heeft, om het naarste moment naar boven te
krijgen. Ga ik nog doen.
Op een gegeven moment ben ik over gegaan naar het
kiezen van het naarste moment, als ze er nu aan denkt.
Dat is de penis in haar mond. Tijdens het vertellen was
er non-verbaal ook de meeste spanning en afkeer te zien
bij dit fragment, en in haar verhaal was er hier de meeste
vermenging met uitspraken over coping (dus waarschijnlijk
was ons doorvragen wel zinvol, denk ik nu).
Ze wil het plaatje liever vertellen dan tekenen, maar er
komt niets. Ze laat zich stimuleren tot een tekening. Ze
kan geen gevoel benoemen. Wanneer gevraagd wordt
of ze zich bijvoorbeeld verdrietig, boos, of bang voelt,
of meerdere gevoelens tegelijk heeft, noemt ze verdriet
en boosheid. Ik heb haar de mogelijkheid gegeven om
de SUD met mijn of haar handen aan te geven of aan te
wijzen op een getekende schaal, met links een gele blije
smiley en rechts een rode smiley met de mondhoeken
ver naar beneden. Ze koos de schaal en de SUD was 10.
Plaats: in haar buik (ze meldt ook buikpijn).
Tijdens de sets was er niet veel zichtbaar. Verbaal was
er niets tot weinig. Bij de eerste check wees ze al 0 aan,
maar ik ben toch verder gegaan. Hierna kwamen er wel
enkele associaties en de SUD steeg naar 7. Hiermee ben
ik geëindigd. Ze leek erg moe te zijn en er niet meer helemaal
bij te zijn. Haar moeder deelde deze indruk. Desgevraagd
wilde ze stoppen en de volgende keer verder
gaan. Ik heb gezegd dat ze dapper is, omdat ze heeft
gewerkt aan iets wat heel moeilijk en naar is.
Vandaag kreeg ik feedback van de ouders. De afgelopen
week heeft ze voor het eerst sinds heel lange tijd geen
nachtmerrie gehad. Ze is wel een paar keer wakker geworden
en kwam dan een ‘kroel’ halen bij haar ouders,
maar ze sprak niet over X en was niet overstuur. Zowel
bij haar ouders als bij het oppasgezin praat ze open over
de sessies.
Ik was heel blij dit te horen, omdat ik me afvroeg of deze
sessie iets had gedaan, vanwege het feit dat er zo weinig
associaties kwamen. Mijn vraag is of dit vaker voorkomt?
Nu er effect blijkt te zijn, kan ik me voorstellen dat
er bij mensen met een verstandelijke beperking intern
veel meer gebeurt dan ze kunnen verwoorden. Mijn plan
voor de volgende keer is haar naar haar ervaring van de
afgelopen week te vragen. Haar moeder zal ik vragen om
feedback te geven. Dat zou dan als bekrachtiging gelden
van hoe dapper ze vorige week is geweest. Ook zal ik
haar uitleg geven over wat we gaan doen, ik zal haar de
tekening laten zien, SUD meten en haar vragen naar wat
ze nu nog het naarst vindt in de tekening, om vervolgens
van start te gaan.
Antwoord
Mooi om te lezen! Je casus is een prachtig voorbeeld: je
hebt de trein op de berg weten te krijgen en innerlijk is
er veel gebeurd. Als de cognitieve vaardigheden zo beperkt
zijn, is er vaak sprake van machteloosheid waarbij
de fysieke en emotionele herinneringsaspecten op de
voorgrond staan. Die zijn blijkbaar al voor een belangrijk
deel gedesensitiseerd. De vermoeidheid aan het eind van
de sessie hoort daar meestal bij. Problemen met het verwoorden
van associaties en het reflecteren op gevoelens
hoort inderdaad bij haar verstandelijke beperking en ook
bij de fysieke aspecten van de herinnering. Prima plan
voor het vervolg. De allerbeste check of de herinnering
echt is verwerkt, is of de aanmeldklachten zijn verdwenen.
Ik wens je veel succes met het vervolg!